IPN

Tom zawiera dziesięć artykułów badaczy pochodzących z różnych ośrodków naukowych na temat konsekwencji Marca 1968 r. dla środowisk naukowych, dziennikarskich i literackich. Wśród artykułów są zarówno studia dotyczące instytucji, jak i poszczególnych przypadków oraz biografii. Intencją autorów było pokazanie implikacji wydarzeń Marca ’68 w szerszej perspektywie, w tym nie tylko ich bezpośrednich następstw dla badanych środowisk, lecz przede wszystkim długofalowych skutków działań władz PRL. Kwestie te stanowiły dotąd przedmiot zainteresowania naukowców w stosunkowo niewielkim stopniu, zatem obecna publikacja choć częściowo wypełnia tę lukę.

Hasło „Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej” miało komunikować cel polityki I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka i jego współpracowników. Poczynione w latach 1971–1975 inwestycje gospodarcze, finansowane głównie z zachodnich kredytów, przyczyniły się do chwilowego wzrostu stopy życiowej Polaków. Popełnione błędy, takie jak nieuwzględnienie trendów w gospodarce światowej, oparcie programu inwestycyjnego na kredytach zachodnich, ciążące zadłużenie zagraniczne, stosowanie przestarzałych technologii oraz nieracjonalność wydatków szybko doprowadziły do poważnego kryzysu społeczno-gospodarczego, którego konsekwencją było odsunięcie Edwarda Gierka od władzy w 1980 r. Książka jest próbą analizy polskiej rzeczywistości pierwszej połowy lat siedemdziesiątych. Podjęło się jej 22 historyków reprezentujących rożne krajowe ośrodki naukowe.

W obliczu nasilających się represji przeciwko działaczom podziemnej „Solidarności”, a także wobec szkalowania kapłanów, którzy związani byli z opozycją, przy kościele pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Krakowie-Bieżanowie od 19 lutego do 31 sierpnia 1985 r. zorganizowano protest głodowy. Wzięło w nim udział łącznie 387 osób z 67 miejscowości. Protestujący skierowali do władz PRL swoje żądania, domagając się wolności słowa, zaprzestania ataków na Kościół katolicki w Polsce oraz prześladowania duchowieństwa, uwolnienia więźniów politycznych, zaniechania aresztowań i skazywania za poglądy polityczne, bicia zatrzymanych, szykanowania ich psychicznie, wyrzucania z pracy, stosowania haniebnej i bezprawnej kary banicji. Publikacja jest wyrazem szacunku i wdzięczności dla osób, które brały udział w bieżanowskim proteście, a także dla tych wszystkich, którzy wspierali protestujących moralnie i materialnie.

Niepodległa to edukacyjna gra planszowa Instytutu Pamięci Narodowej na 100-lecie odrodzenia Polski. Gra poprzez zabawę ukazuje wydarzenia, które doprowadziły do odzyskania przez Polskę niepodległości. Mechanika gry ma charakter kooperacyjny i jest oparta na kościach i kartach. Gra ma dwa warianty: podstawowy (30 min) i zaawansowany (90 min) i jest przeznaczona dla 2 do 4 graczy w wieku od 12 lat. Akcja gry obejmuje wydarzenia z lat 1910–1920, z naciskiem na okres od wybuchu I wojny światowej do odzyskania niepodległości w 1918 r. Plansza przedstawia obszar przyszłej Polski. Gracze podejmują działania właściwe bohaterom czasów walk o niepodległość: starają się szerzyć idee niepodległościowe, zabiegać o narodową zgodę oraz umacniać pozycję Polski na świecie. Jeżeli spełnią określone warunki, Polska odzyska niepodległość w wielkim finale 1918 r. Jednak mimo odzyskania suwerenności Polska może przestać istnieć, jeśli graczom nie uda się stawić czoła decydującym wyzwaniom – konferencji pokojowej w Paryżu, pracy nad utworzeniem nowej administracji państwowej, a także walce o granice, powstaniom w Wielkopolsce i na Śląsku oraz wojnie polsko-bolszewickiej. Niepodległa to najokazalsza z dotychczasowych gier Instytutu, prawdziwa planszówkowa megaprodukcja na cześć 100-lecia. Gra zawiera 50 elementów drewnianych (w tym 19 specjalnych kości), 110 pięknie ilustrowanych dużych kart do gry i 24 małe, 88 elementów kartonowych oraz 2 instrukcje i broszurę z opracowaniem historycznym. Niepodległa to pierwsza kooperacyjna gra IPN – gracze nie rywalizują ze sobą, ale wspólnie walczą przeciwko systemowi gry. Taki zabieg ma pokazać, że tylko dzięki wspólnemu wysiłkowi wszystkich, czasem nawet niechętnych sobie działaczy niepodległościowych Polska odzyskała niepodległość – nie byłoby niepodległej Polski bez współpracy różnych opcji politycznych. Pełny wariant gry – do rozegrania w około 60–90 minut – ukazuje graczom ponad 80 postaci i wydarzeń historycznych, mających ścisły związek z odzyskaniem niepodległości przez Polskę. Wariant prostszy, którego rozegranie zajmuje nie więcej niż 20–30 minut, przeznaczony jest dla edukacji. Podobnie jak pozostałe gry przygotowywane przez Instytut Pamięci Narodowej, także i Niepodległa została pomyślana jako narzędzie edukacyjne. Jednak do rozgrywki nie jest wymagana żadna wiedza – uczestnicy wszystkiego uczą się podczas gry.

Wrzesień roku 1939 pozostaje w świadomości Polaków wciąż jako żywe wspomnienie. Ten fragment narodowej historii wspominany jest co roku jako bolesna, ale też dumna rocznica oporu, jaki Rzeczpospolita stawiła niemieckim i sowieckim agresorom. Książka Bitewnym szlakiem Września 1939 roku nie aspiruje do bycia monografią kampanii wrześniowej 1939 r. Jest subiektywnym wyborem autorów, którzy starali się przedstawić w równej proporcji bitwy toczone wówczas przez związki operacyjne oraz boje i walki, jakie prowadziły poszczególne pododdziały Wojska Polskiego z wrogim najeźdźcą. Każde ze 123 zdarzeń opisanych w Bitewnym szlaku Września 1939 roku miało swoją dramaturgię i mniejsze lub większe znaczenie, ale wszystkie autorzy uznali za emblematyczne dla toczonych w obronie Polski walk. Zamieszczone w książce grafiki pełnią podwójną funkcję. Z jednej strony ilustrują poszczególne bitwy i boje, a z drugiej mają przybliżyć Czytelnika do opisywanych wydarzeń, dać mu wyobrażenie, jak faktycznie wyglądały walki w obronie Polski w 1939 r.

Album poświęcony jest polskim przygotowaniom obronnym w okresie od zaostrzenia kryzysu w stosunkach polsko-niemieckich do wybuchu wojny. Wydany przy współpracy Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, Archiwum Akt Nowych, Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce oraz Muzeum Wojska Polskiego

Wacław Lipiński, żołnierz Legionów Polskich, oficer Wojska Polskiego. Podczas obrony Warszawy, we wrześniu 1939 r., prowadził dziennik, w którym znalazło się wiele zapisów dotyczących życia codziennego oblężonej stolicy, a także ciekawe z punktu widzenia źródłowego opisy przebiegu odpraw i narad Dowództwa Obrony Warszawy i posiedzeń z przedstawicielami Komitetu Obywatelskiego. Dziennik zrealizowano w nowej, ciekawej formule muzycznej z wykorzystaniem archiwalnych nagrań Polskiego Radia. Instytut Pamięci Narodowej przedstawia audiobook Dziennik. Wrześniowa obrona Warszawy – Wacława Lipińskiego w niepowtarzalnej interpretacji Mariusza Bonaszewskiego, uzupełniony o budującą klimat muzykę i nagrania archiwalne z września 1939 r. Publikacja zawiera dwie płyty: Płyta 1: Wacław Lipiński, Dziennik. Wrześniowa obrona Warszawy. (6 h 36 m) Płyta 2: Archiwalne przemówienia radiowe ppłk. Wacława Lipińskiego. (3 h 55 m) Całość została uzupełniona o książeczkę (80 s.) z biogramem Wacława Lipińskiego, ilustrowaną zdjęciami Juliena Bryana z oblężonej Warszawy. Tekst opracowania: dr hab. Marek Gałęzowski Lektor: Mariusz Bonaszewski W audiobooku wykorzystano nagrania archiwalne Polskiego Radia z września 1939 r.

Bronisław Sroka SJ (ur. 1936), aktywny opozycjonista z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, był uczniem gdańskiego liceum, gdy rozpoczął działalność w konspiracji antykomunistycznej. Został aresztowany przez UB 2 lutego 1953 r. i skazany na pięć lat więzienia. Wspomnienia spisał po latach. Już jako jezuita powrócił do bolesnego okresu, by przekazać świadectwo o postawie młodych ludzi w mrocznych czasach stalinowskich. Areszt śledczy w Gdańsku, zakłady karne w Sztumie i Sosnowcu-Radosze, praca przymusowa w KWK „Kościuszko-Nowa” w Jaworznie – to nie są miejsca, które powinien mieć wpisane w życiorysie młody i ambitny człowiek. A jednak… Głód, chłód, ciasne cele, przesłuchania, bicie, karcer, praca w nieludzkich warunkach były jego codziennymi towarzyszami. Ojciec Bronisław Sroka napisał o tym przejmująco, podkreślając niejednokrotnie, że siłę czerpał z modlitwy.

W dotychczasowej literaturze poświęconej Zawierciu, mimo upływu kilkudziesięciu lat od opisywanych wydarzeń, dzieje Policji Państwowej zostały bądź to w ogóle pominięte, bądź też ukazane w formie nad wyraz szczątkowej. Celem publikacji jest uzupełnienie wspomnianej luki poprzez przedstawienie stanu organizacyjnego Policji Państwowej w powiecie zawierciańskim w latach 1927-1939, prowadzonych przez nią działań związanych z utrzymaniem porządku i zwalczaniem przestępczości, i wreszcie ukazanie ludzi tworzących struktury policji, a także zaprezentowanie ich losów – w tym przypadku także w okresie wykraczającym poza ramy czasowe formalnie wskazane w tytule książki. Późniejsze życiorysy byłych już funkcjonariuszy (a niejednokrotnie również ich rodzin) niemal we wszystkich przypadkach były naznaczone – w większym lub mniejszym stopniu – „piętnem” bycia przedwojennym „granatowym policjantem”.

Kolaboracja z Armią Czerwoną na terenach woj. lubelskiego jest jednym z istotnych zagadnień związanych ze stosunkiem mniejszości narodowych do państwa polskiego w okresie II wojny światowej. Jej skala ale przede wszystkim skutki, stanowią bez wątpienia jeden z elementów wpływających na wzajemne relacje w całym okresie okupacji. W prosowieckie działania włączyli się również polscy komuniści, dla których przynależność do powstających komitetów rewolucyjnych czy też czerwonej milicji, stała się niejednokrotnie istotnym czynnikiem ich partyjnej lub resortowej kariery w komunistycznej Polsce po 1944 r.

Książka My idziemy w zórz świtanie… Sylwetki oficerów Legionów Polskich poległych i zmarłych w walce o niepodległość w latach 1914–1916 została przygotowana z myślą o setnej rocznicy odzyskania niepodległości Polski. Przedstawia w formie biogramów sylwetki 127 oficerów Legionów Polskich, w przeważającej większości poległych bądź zmarłych w wyniku otrzymanych ran w czasie bojów toczonych w latach 1914–1916, a także tych, którzy ciężko ranni dostali się do niewoli rosyjskiej i w niej – według najbardziej prawdopodobnej wersji – zmarli, oraz kilku oficerów zmarłych z innych przyczyn. Biogramy zawierają podstawowe dane, informacje dotyczące wykształcenia, pracy zawodowej i działalności niepodległościowej przed I wojną światową i w jej czasie oraz okoliczności śmierci. Książka została oparta na archiwaliach, głównie z zasobu Wojskowego Biura Historycznego i obszernej literaturze przedmiotu (wyszczególnionej w bibliografii), zawiera ponadto wiele ilustracji oficerów, w większości publikowanych po raz pierwszy.

12 października 1939 r., czyli wkrótce po zakończeniu kampanii w Polsce, Hans Frank stanął na czele Generalnego Gubernatorstwa, obejmującego ziemie polskie niewcielone do III Rzeszy. Zakres sprawowanej przez niego władzy był tak szeroki, że koledzy nazywali go królem Polski. Jako gubernator generalny Frank należał do głównych współautorów i realizatorów niemieckiej polityki eksterminacyjnej. Był odpowiedzialny za masowe zbrodnie, brutalną eksploatację gospodarczą oraz grabież i niszczenie dzieł sztuki w GG. Próżności Franka zawdzięczamy powstanie niepowtarzalnego źródła historycznego – dziennika urzędowego gubernatora generalnego, prowadzonego od 25 października 1939 do 3 kwietnia 1945 r. 18 sierpnia 1942 r. napisał o swoim dzienniku: „Ten jedyny w swoim rodzaju dokument pracy będzie po wsze czasy świadectwem, z jaką powagą przystąpiłem do powierzonego mi zadania oraz z jaką gorliwością wypełniali swe zadania wszyscy moi cenni współpracownicy”. W maju 1945 r. Frank, po aresztowaniu przez wywiad wojskowy USA, dobrowolnie oddał dziennik, który później, w procesie norymberskim, miał duże znaczenie jako materiał dowodowy. W niniejszej publikacji znalazły się zapisy z ostatnich miesięcy 1939 r., okresu, w którym kształtowały się struktury niemieckiej władzy okupacyjnej i zręby niemieckiej polityki okupacyjnej. Jest to komplet 33 dokumentów z pierwszego tomu diariusza czynności gubernatora generalnego oraz trzy dokumenty z pierwszego tomu protokołów i stenogramów różnego rodzaju posiedzeń gremiów kierowniczych GG. Większość prezentowanych źródeł jest udostępniana polskim czytelnikom po raz pierwszy.

Tom ósmy Pro memoria obrazuje – z perspektywy prymasa Wyszyńskiego – sytuację Kościoła w PRL w okresie narastającego napięcia w obrębie stosunków wyznaniowych. Zapiski prymasa, rejestrujące prawny i faktyczny status Kościoła, uwarunkowania jego działalności, codzienność życia duchowieństwa, inteligencji polskiej i przeciętnych ludzi, stanowią cenne świadectwo epoki oraz nieobojętny dla dyskursu historiograficznego głos w sprawie okresu gomułkowskiego, który nierzadko bywa idealizowany i „rozgrzeszany”. Władysław Gomułka walczył z Kościołem, ponieważ postrzegał go jako wroga ideologicznego i politycznego. Stosował przede wszystkim metody administracyjne, choć nie tylko. Zmierzał do faktycznej eliminacji przejawów religijności z przestrzeni publiczno-prawnej. W realizacji tego zadania znaczącą rolę odegrała centralna i terenowa administracja wyznaniowa państwa, stanowiąca narzędzie władz partyjno-rządowych w ograniczaniu działalności Kościoła. Podsumowując rok 1961, prymas Wyszyński stwierdził, że dla Kościoła był to czas pełen udręk.

Praca zbiorowa ukazująca różne oblicza polskiego antykomunizmu w XX wieku. Artykuły zostały przygotowane przez czołowych badaczy problemu wywodzących się z kilkunastu ośrodków akademickich i naukowych w Polsce

Kolejna publikacja wydana we współpracy Uniwersytetu Łódzkiego z Instytutem Pamięci Narodowej, która wpisała się w cykl książek poświęconych wybitnym polskim historykom, działaczom społeczno-politycznym i publicystom. Tym razem wydobyty z zapomnienia został przedstawiciel panteonu polskich uczonych na emigracji – profesor Henryk Paszkiewicz, wybitny uczony wierny idei ciągłości państwa polskiego i zasadzie legalizmu zgodnego z konstytucją z 1935 roku. W publikacji zaprezentowano poszczególne etapy życia Paszkiewicza, opisując jego działalność naukową, polityczną, kulturalną i społeczną. Ponadto znalazły się w niej studia omawiające znaczenie dokonań Paszkiewicza jako historyka mediewisty, a także recepcję jego dzieł na emigracji, w Polsce komunistycznej i na forum międzynarodowym. Autorami artykułów są znakomici uczeni o poważnym dorobku w zakresie m.in. dziejów emigracji powojennej, sowietologii, mediewistyki, historiografii.

Książka jest pokłosiem konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut Pamięci Narodowej, Europejskie Centrum Solidarności i Muzeum II Wojny Światowej w siedemdziesiątą rocznicę spotkania przywódcy ZSRR Józefa Stalina, premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla oraz prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta w lutym 1945 r. w Jałcie. Autorzy publikacji podjęli się przedstawienia tematów często do tej pory marginalnych albo spojrzeli na niektóre znane sprawy z nieco innej perspektywy. Tom koncentruje się na trzech aspektach tego zagadnienia. Po pierwsze, na rzeczywistym przebiegu samego spotkania i jego znaczeniu międzynarodowym. Po drugie, na Jałcie jako swoistym micie. Wreszcie po trzecie, na naszej pamięci o tym wydarzeniu. Po trzydziestu latach od zmiany systemowej, zapoczątkowanej wydarzeniami roku 1989, wydaje się, że ta pamięć stopniowo się zaciera i obrady Wielkiej Trójki nie budzą już takich emocji jak kilkadziesiąt lat temu. To dobry czas, aby spróbować spojrzeć jeszcze raz na ten fenomen bez emocji, a może ku przestrodze.

Teksty zebrane przez ks. dr. Adama Szota stanowią bardzo interesujące źródło do badań nad historią Polaków zamieszkałych na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej, które zostały zagarnięte przez Związek Sowiecki w wyniku agresji 17 września 1939 r. Mamy tu do czynienia z pamiętnikami osób, które w wyniku wojny trafiły do więzień i łagrów sowieckiej Rosji, a później w wyniku układu Sikorski-Majski opuściły „nieludzką ziemię” i przez Bliski Wschód dotarły do Europy. Ich wartością jest ukazanie podobieństwa losów tysięcy wygnańców, których cierpienie poznajemy szerzej dopiero w ostatnich czasach. (Z recenzji ks. dr. hab. Józefa Łupińskiego).

Publikacja omawia zagadnienie ludobójstwa dokonanego przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej w trzech ujęciach: teoretyczno-filozoficznym, opisu faktów historycznych oraz odniesienia do współczesności. Autorami poszczególnych artykułów są cenieni specjaliści badający to zagadnienie.

Monografia dotycząca polskiej polityki zagranicznej w latach 1918–1939. Autor, znawca tej problematyki, opisuje koncepcje dominujące w tym zakresie, prowadząc czytelnika po meandrach dyplomatycznych zabiegów o zachowanie niepodległości i niezależności młodego państwa polskiego po pokoju w Wersalu. Przedstawia nie tylko koncepcje Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego, lecz i pozostałych uczestników życia politycznego nie uciekając od własnych ocen i dygresji.

Wspomnienia wybitnego oficera Wojska Polskiego płk. dypl. Józefa Szostaka – „beliniaka”, rasowego kawalerzysty, szwoleżera Józefa Piłsudskiego, ulubieńca generała Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego. Autor memuarów był uczestnikiem trzech wojen i wielu kampanii. Służbę wojskową rozpoczął w czasie Wielkiej Wojny, jako ochotnik-maturzysta, w I Brygadzie Legionów, potem walczył w wojnie o niepodległość i granice i wreszcie w kampanii polskiej 1939 r. Uniknął niewoli i od 1941 r. pod pseudonimem „Filip” służył w Komendzie Głównej Związku Walki Zbrojnej potem Armii Krajowej – od 1943 r. kierował Oddziałem Operacyjnym sztabu KG AK. Tuż przed wybuchem powstania warszawskiego został postacią nr 3 w dowództwie AK, gdy objął stanowisko Szefa Operacji i zastępcy Szefa Sztabu ds. Operacyjnych KG AK. Po wojnie próbował normalnego życia, lecz jako „politycznie obcy”, z „obciążającą” przeszłością akowską, był inwigilowany, aresztowany i po blisko trzech latach śledztwa skazany w wyreżyserowanym procesie na 9 lat pozbawienia wolności. Moment wyjścia z więzienia w lutym 1955 r. wieńczy jego wspomnienia. Szostak opisał blisko 60 lat swojego życia bez blagi i zbytniego koloryzowania. Dzięki temu jego memuary stanowią znakomite źródło historyczne oraz świadectwo lat „chmurnych i górnych”, w których przyszło mu żyć i na których także dane mu było odcisnąć swoje piętno.