Żydowski Instytut Historyczny

„Dziennik 1939. Megila życia” to wydany przez Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma pierwszy tom „Dziennika” spisanego przez Chaima Arona Kapłana w latach 1933–1942. Przetłumaczony i opracowany przez Blankę Górecką-Nissan tekst inicjuje pierwsze pełne wydanie wspomnień Kapłana w języku polskim. Projekt polskiej edycji Dziennika Ch.A. Kapłana, realizowany przez Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, jest pierwszym kompletnym wydaniem Dziennika i pierwszym jego szerszym przekła­dem na język polski. Początkowe zeszyty Dziennika, opisujące lata międzywojenne, nigdy nie ukazały się drukiem. Tekst z okresu wojennego został opublikowany po raz pierwszy w języku angielskim w 1965 roku, jednak tak jak w przypadku dostępnych tłumaczeń na języki francuski, niemiecki, duński i japoński, opracowanie to ingeruje w jego treść, pomijając znaczne partie materiału.

Autorka opisuje historię polskich Żydów przebywających zaraz po wojnie w amerykańskiej i brytyjskiej strefie okupacyjnej Niemiec: osób wyzwolonych na terenie Niemiec (dipisów) i tych, którzy po wyjeździe z Polski oczekiwali w obozach dla przesiedleńców na dalszą emigrację. Ich historia jest w dużej mierze kontynuacją historii przedwojennej żydowskiej społeczności w Polsce, jej członkowie wciąż tkwili w przedwojennej i wojennej sieci powiązań. Jednocześnie dipisi byli grupą odrzucającą stary kraj i budującą nową tożsamość, tożsamość Szeerit hapleta – ocalałych z Zagłady. W czasie kilkuletniego pobytu w Niemczech polscy Żydzi stali się Żydami z Polski i wreszcie po prostu Żydami, budującymi życie poza krajem urodzenia. Spoiwem tej społeczności było doświadczenie Zagłady i wiara w przyszłość narodu w Palestynie; Szeerit hapleta postrzegali się jako spadkobiercy sześciu milionów zamordowanych Żydów i jednocześnie jako ci, za których sprawą dokona się odrodzenie narodu, wolnego od ciężaru życia w diasporze.

Wydane według pomysłu i pod redakcją profesora Davida Bialego trzytomowe dzieło o kulturach Żydów prezentuje najwyższy poziom humanistyki. Jest zbiorem świetnie napisanych esejów i ukazuje to, co można nazwać zmienną duchowością i obyczajowością Żydów w zmieniającym się otoczeniu społecznym. Nadrzędna teza tego dzieła jest wyrazista: nie ma czegoś takiego jak ponadhistoryczna tożsamość Żydów. Tych tożsamości jest wiele, a Żydzi zachowują swoją indywidualność nie tyle przez oddzielenie się od innych kultur, ile przez zetknięcie z innymi narodami; akulturacja prowadziła zwykle do wytworzenia na styku dwóch społeczności jakiejś swoistej odmiany żydowskiej kultury. Z kolei w próbach separowania się od otoczenia często zapożyczano i wykorzystywano na własny użytek motywy i symbole dostępne już wcześniej w zastanym otoczeniu kulturowym. Dotyczy to języków, literatury, sztuki, zdobnictwa czy myśli filozoficznej. Warto sięgnąć po książkę, żeby zobaczyć, jak odważnie i interesująco można uprawiać historię kultury. Z pierwszego tomu Kultur Żydów dowiemy się wiele o dziejach Żydów od starożytności na Bliskim Wschodzie po czasy włoskiego renesansu. (Paweł Śpiewak)

Choć wielu czytelników zna hasło „Żydzi na Madagaskar!”, to brakowało nam całościowego przedstawienia narastającej w II RP tendencji do zmniejszenia liczby Żydów poprzez masową emigrację. Książka Zofii Trębacz zapełnia tę lukę w świetnie udokumentowany sposób, pokazując, skąd wzięły się takie pomysły, co znaczyły one w praktyce ówczesnych rządów i jak reagowała na nie opinia publiczna. Dzięki rozległym badaniom w archiwach w Polsce i za granicą oraz imponującej kwerendzie bibliograficznej, jej tezy są solidne, a obraz wydarzeń szeroki i pogłębiony. W rzeczowy sposób pokazuje, jak antyżydowskie koncepcje emigracyjne obozu nacjonalistycznego zostały w drugiej połowie lat trzydziestych, po śmierci Marszałka, przejęte przez sanacyjnych przeciwników endecji, stając się – niestety – polityką państwa polskiego. (Dariusz Stola)

Tytułowe piętnaście podróży trwa łącznie sześć lat (1940–1946). Czternaście spośród nich odbywa się w Polsce. Odległości bywają różne. Niekiedy bardzo niewielkie (dwa przystanki autobusem, dwudziestominutowy spacer), a czasem większe – o wiele większe. W chwili, gdy ją poznajemy, podróżniczka ma siedem lat. Po drodze dziewczynka traci dom, rodzinę, nazwisko i włosy – aż wreszcie gubi też strach. W tych trudnych latach dwie rzeczy pomagają bohaterce podczas podróży: kilka lekcji udzielonych przez rodziców – i ogromne szczęście, które nigdy jej nie opuszcza.

W 2018 r. mija 50 lat od chwili, gdy miało się ukazać pierwsze tłumaczenie notatek Emanuela Ringelbluma na język polski. Uniemożliwiły to wówczas tzw. wydarzenia marcowe, tekst czekał zatem na druk do roku 1983, kiedy ukazał się pod tytułem "Kronika getta warszawskiego" w przekładzie Adama Rutkowskiego i opracowaniu Artura Eisenbacha. Kronika nie objęła jednak wszystkich zachowanych zapisków Ringelbluma, ponadto, jak wszystkie publikacje wychodzące w PRL, została ocenzurowana. Oddawany dziś do rąk czytelników tom "Pism Emanuela Ringelbluma z getta" zawiera nowy przekład wszystkich zidentyfikowanych do dziś notatek Emanuela Ringelbluma, spisywanych między wrześniem 1939 a styczniem 1943 r., i zaopatrzonych w nowy aparat krytyczny. Przyjęta perspektywa edytorska zwraca uwagę na notatki Ringelbluma jako na piśmienną praktykę życia codziennego i osadza je w kontekście pozostałych materiałów Archiwum Getta Warszawskiego, dla którego stanowiły one inspirację i punkt wyjścia. Nie ulega wątpliwości, że zapiski Ringelbluma nie miały być – w zamierzeniu ich autora – udostępnione szerszej publiczności w takiej formie, w jakiej trafiły do naszych rąk. Pełniły funkcję roboczego warsztatu historyka, brudnopisu, zbioru spisywanych „na gorąco”, niekiedy wręcz chaotycznych notatek do planowanej przyszłej pracy. Zwłaszcza ich część druga, od późnej jesieni 1942 r., stanowi coś w rodzaju listu w butelce, pisanego z myślą o tych, którzy kiedyś będą chcieli poznać ostatnie chwile warszawskiego getta.

W lutym 1943 r., po ukryciu drugiej części Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego (ARG), Emanuel Ringelblum opuścił getto, aby odtąd pozostać w ukryciu, zapewne z nadzieją doczekania końca wojny. Wraz z żoną i synem oraz ponad trzydziestoma uciekinierami znaleźli schronienie w kryjówce przy ul. Grójeckiej 79. Pomimo niezwykłej ofiarności i zapobiegliwości państwa Wolskich, gospodarzy posesji, warunki życia były tam bardzo trudne. Twórca ARG zdołał jednak napisać tam ważne teksty. Jest wśród nich esej o stosunkach polsko-żydowskich, w którym wiele stwierdzeń do dziś nie straciło aktualności. Jest ponad osiemdziesiąt dłuższych i krótszych życiorysów współpracowników oraz przyjaciół Ringelbluma. Są wreszcie jego i żony Judyty listy do Adolfa i Basi Bermanów. To właśnie oni przechowali wszystkie dokumenty, które zamieszczamy w tym tomie. Formalnie biorąc, nie są częścią ARG, ale stanowią istotną kontynuację pism Ringelbluma z getta i tak bardzo dopełniają się wzajemnie, że konieczność ich publikacji w ramach tej edycji nigdy nie budziła naszej wątpliwości. Mamy nadzieję, że czytelnicy też tak to odbiorą.

W albumie poświęconym historii i znaczeniu ulicy Nalewki - najsłynniejszej, wręcz legendarnej żydowskiej ulicy, będącej bijącym sercem Dzielnicy Północnej - obok licznych archiwalnych fotografii pochodzących ze zbiorów instytucji z kraju i ze świata, zamieszczony został cykl esejów historycznych, kulturoznawczych, antropologicznych autorstwa cenionych ekspertów: varsavianistów, badaczy kultury jidysz oraz naukowców zajmujących się dziejami warszawskiego getta. W publikacji, oprócz fotografii znanych i cenionych autorów, takich jak Alter Kacyzne, Roman Vishniac czy Menachem Kipnis, znalazły się także fotografie nieprezentowane nigdzie wcześniej. Zebrane zdjęcia pokazują zarówno codzienne życie na ulicy Nalewki przed II wojną światową, jak i ulicę w czasie funkcjonowania getta warszawskiego, aż po jego ostateczną zagładę i morze ruin po wojnie.

W roku 1926 najpopularniejszy polskojęzyczny dziennik żydowski, warszawski „Nasz Przegląd”, zaprosił do współpracy Janusza Korczaka. Tak powstał „Mały Przegląd” — jedyne pismo, w którym autorami i redaktorami byli przede wszystkim ludzie bardzo młodzi — dzieci i nastolatki. Nie istnieje żaden równie duży zbiór różnorodnych relacji dotyczących wszystkich dziedzin życia, a spisanych przez najmłodszych obywateli. Wizja świata czy wydarzenia relacjonowane przez dzieci i młodzież różnią się często od tego, co można znaleźć w zapiskach ludzi dojrzałych. Nie tylko dlatego, że świat przedstawia się dzieciom inaczej niż dorosłym. „Mały Przegląd” miał pokazywać prawdziwą codzienność młodzieży (żydowskiej przede wszystkim, ale nie wyłącznie), a nie świat tworzony na potrzeby pamiętników, ukazywany przez czasopisma trzymające się konkretnej linii politycznej, postulowany w programach partyjnych czy w wychowawczych książeczkach dla najmłodszych.

Książka Mendla Balberyszskiego po raz pierwszy została opublikowana pod koniec 1946 r. w nakładzie 5 tys. egzemplarzy. Bohaterem tej poruszającej opowieści o ostatnim okresie istnienia getta wileńskiego jest nie tylko jej narrator, o którym wiadomo, że jest tożsamy z autorem – uczestnik i zarazem świadek opisywanych wydarzeń, lecz także zbiorowość, w której życiu brał on czynny udział i z której losem nierozerwalnie był związany los jego i jego najbliższych. Pracę nad spisywaniem wspomnień Balberyszski rozpoczął tuż po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej, przypuszczalnie jeszcze w Wilnie w 1944 lub na początku 1945 r. Trudno dziś powiedzieć, skąd ten pośpiech. Czy obawiał się, że zatrą się w pamięci szczegóły wydarzeń, które pragnął odtworzyć? Chciał jak najszybciej podzielić się z innymi swymi przeżyciami? Uwolnić się w ten sposób od ich ciężaru? Ustalić porządek faktów? Czy wpłynęły na to jeszcze inne powody? Utrwalając ślady nieodległej przeszłości, przynajmniej w pewnej mierze działał odruchowo. Kierowany tym samym impulsem, „skrzętnie zapisywał wszystkie wydarzenia w getcie”, ale jego notatki nie dotrwały końca wojny. Z pewnością był świadom wagi tych zapisów, nie tylko dlatego że w 1940 r. na prośbę wileńskiej Komisji Historycznej przy JIWO złożył relację na temat Żydów uciekających z obszarów okupacji niemieckiej do Wilna. Zagrało także jego przedwojenne doświadczenie dziennikarskie, przede wszystkim jednak głęboko zakodowane przekonanie, wspólne dla wielu osób urodzonych w rodzinach żydowskich, które wzrastały w Europie Wschodniej w pierwszych dziesięcioleciach XX w., że trwanie narodu jest możliwe tylko dzięki pamięci własnej historii.

Ringelblum rozpoczął pracę nad monografią poświęconą historii Żydów w Warszawie już w okresie studenckim, a podsumowaniem pierwszego etapu była jego rozprawa doktorska, obroniona w 1927 r., opublikowana następnie jako Żydzi w Warszawie, cz. I. Od czasów najdawniejszych do ostatniego wygnania w r. 1527 (Warszawa 1932). Prawdopodobnie już wówczas Ringelblum pracował nad drugą częścią monografii, obejmującą okres od 1527 do 1795 r. Niestety, trudna sytuacja życiowa badacza sprawiła, że pisanie książki przeciągało się. W chwili wybuchu wojny tekst pozostawał w rękopisie i został ukryty w lutym 1943 r. wraz z innymi dokumentami stanowiącymi drugą część archiwum Oneg Szabat. Zapoznając się z ocalałym w ten sposób manuskryptem, możemy stwierdzić, że nie ma on charakteru zwartej całości, poszczególne jego części zawierają roboczą, niepełną wersję monografii. Ten daleki od ukończenia, niejednolity tekst zdaje się przeczyć informacjom upowszechnianym przez Emanuela Ringelbluma przed wybuchem wojny na temat gotowego rękopisu jego książki poświęconej historii warszawskich Żydów do 1795 r. Możemy jednak przypuszczać, że istniała bardziej zaawansowana wersja monografii, być może nawet ukończony jej tekst, który został ukryty w trzeciej, niezachowanej części archiwum, ewentualnie zabrany przez autora do kryjówki poza gettem, i tam uległ zniszczeniu. Do naszej dyspozycji pozostaje materiał będący zespołem fragmentów nieukończonej książki o dziejach warszawskich Żydów w latach 1527–1795, który uzupełniliśmy o korespondujące z nimi teksty spoza archiwum Oneg Szabat. Przekład i wydanie tak powstałej rekonstrukcji upowszechnia znajomość największego z opracowań Emanuela Ringelbluma w szerokim kręgu historyków i miłośników przeszłości. Otrzymują oni tekst zawierający wiele ważnych informacji i wniosków, tym cenniejszych, że bazujących w dużej części na niezachowanych archiwaliach. Zbiory warszawskich archiwów i bibliotek, z których korzystał Ringelblum, zostały bowiem w dużej części zniszczone podczas II wojny światowej.

Wydział Ewidencji i Statystyki, istniejący przy CKŻP od 1944 do 1950 roku, zajmował się zbieraniem informacji dotyczących Żydów na ziemiach polskich bezpośrednio po wojnie, prowadzeniem poszukiwań osób zaginionych oraz korespondencją między ludźmi szukającymi członków swych rodzin a odnalezionymi ocalałymi. W zachowanych archiwach WEiS znajduje się dziś trzysta tysięcy kart rejestracyjnych, które miały posłużyć zbudowaniu Centralnej Kartoteki – zbioru danych o tych, którzy przeżyli Zagładę. Niniejsza książka prezentuje przeprowadzone na tym zasobie obliczenia natury demograficznej i statystycznej. Ich celem jest próba przybliżenia struktury powojennej społeczności polskich Żydów oraz strat, które przyniosła jej druga wojna światowa.

Żydowska Służba Porządkowa w getcie warszawskim, nazywana policją gettową, okryła się złą sławą, asystując nazistowskim okupantom podczas deportacji Żydów do Treblinki latem 1942 r. Ta dobrze udokumentowana i obiektywna książka opisuje powstanie służby i to, jak została wciągnięta w pomoc Niemcom w ludobójstwie. To podstawowa lektura dla wszystkich zainteresowanych złożonym i trudnym problemem kolaboracji podczas nazistowskiej okupacji Polski.

Książka jest próbą oceny na przestrzeni siedmiu dekad dorobku naukowego i pozycji Żydowskiego Instytutu Historycznego. Dzięki nakreśleniu szerszego kontekstu, autor przedstawia w nowym świetle wiele ważnych informacji, w tym bardzo szczegółowych, dotyczących historii Instytutu. "Żydowski Instytut Historyczny kończy w tym roku siedemdziesiąt lat. Siedemdziesiątka to piękny wiek. W życiu człowieka to już próg starości, ale o siedemdziesięcioletniej instytucji można powiedzieć, że właśnie osiągnęła dojrzałość i wiele jeszcze przed nią wyzwań. W każdym razie to dobry czas, żeby spojrzeć wstecz i zastanowić się, jaki jest dorobek tych lat. Mimo wszystkich powojennych zawirowań i tragedii, stalinizmu, narodowego komunizmu, powstałe bezpośrednio po wyzwoleniu żydowskie instytucje kulturalne przetrwały, i to zachowując większość swoich zasobów materialnych, świadectw żydowskiej historii. Przetrwały, trzeba przyznać, w różnej kondycji, prawie całkowicie rozbite jak Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, bardzo osłabione jak Kongregacja religijna, czy całkiem żywotne jak Żydowski Instytut Historyczny. Instytut przez siedemdziesiąt lat przeżywał różne chwile, najtrudniejsze w 1968 roku. Przetrwał te burzliwe siedemdziesiąt lat dzięki kilku pokoleniom badaczy, głównie historyków, którzy poświęcili dużo wysiłku, by zarówno opisać i upublicznić zasoby jego archiwum, jak i rozpocząć badania naukowe nad najważniejszymi zagadnieniami z polsko-żydowskiej historii."

Prezentowana książka to zbiór publikowanych już wcześniej tekstów Pawła Śpiewaka, będących rozważaniami nad biblijną Księgą Hioba oraz miejscem Hioba w filozofii i twórczości m.in. takich osób, jak: M. Majmonides, Raszi, S. Kierkegaard, C.G. Jung, M. Buber. "Jest we współczesnych interpretacjach Hiob, który wierzy w Torę, jest Hiob milczenia, który sam jest pytaniem. Jest wierny Hiob ufający w porządek stworzenia i jest Hiob, który nawet, gdy mówi, nie ma do kogo. Każdy jest prawdziwy. Bo, jak pisała Anna Kamieńska: >>Był człowiek, który poznał do głębi cierpienie. Jeśli tak zacznie się opowieść, to był naprawdę. Jest naprawdę. Cierpienia pełno jest na świecie, pełno dokoła nas. Więc nie tylko był naprawdę – był samą prawdą<<”. - Paweł Śpiewak

Ringelblum dowiódł, że walczyć można nie tylko bronią, lecz także papierem i piórem. Stworzone przez niego archiwum było jednym z najbardziej skutecznych aktów kulturowego oporu w okupowanej przez nazistów Europie. Trzecia Rzesza dążyła nie tylko do wymordowania Żydów, ale również do tego, by pamięć o nich zaginęła – z wyjątkiem nazistowskiej wersji ich historii. Ringelblum zrobił, co mógł, żeby – nawet jeśli sami Żydzi nie przetrwają – zachowała się dokumentacja ich losu. Bez archiwum „Oneg Szabat“, bez dokumentów wydobytych z ruin Łodzi, Wilna i innych miast historycy też mogliby pisać wartościowe książki o genezie i przebiegu ostatecznego rozwiązania oraz o postawie, jaką wobec zabijania Żydów prezentowały różne europejskie narody. Ale relacje te byłyby opowieściami o tym, czego dowiedzieli się już po fakcie, a nie głosami Żydów mówiących na bieżąco o tym, co ich spotyka. Świadectwo osób, które przeżyły masowe mordy, jest czymś innym niż słowa tych, którzy nie wiedzieli jeszcze, jak to wszystko się skończy i żyli w społecznościach czekających na unicestwienie.

Chaskiel (Jecheskiel, Haskiel, Henryk) Wilczyński należy do najmniej znanych współpracowników „Oneg Szabat?. Jego dorobek przedwojenny z dziedziny krytyki literackiej uległ zapomnieniu, a prace na temat historii Żydów polskich w pierwszej połowie XIX wieku, zamieszczone w niniejszym tomie, nie były nigdy publikowane. Wilczyński pokazał w nich, jak bardzo Żydom zależało na normalnym życiu w Polsce, bez wyrzekania się własnego języka, kultury i świadomości, i jak bardzo im to utrudniano. Dokumentował walkę Żydów o prawa obywatelskie, o prawo do uprawiania wolnych zawodów, o możliwość służby w wojsku i możliwość pracy na roli. Wartość jego prac podnoszą także źródła, z których korzystał; część z nich uległa zniszczeniu w czasie II wojny światowej. W getcie warszawskim Wilczyński był administratorem domu przy ulicy Ogrodowej 43. Zamieszczone w niniejszym tomie związane z tym dokumenty, ilustrujące los ludzi poddanych niemieckiej machinie biurokratycznej w trakcie przesiedleń do getta i redukcji granic getta, to materiał unikalny, dotąd zupełnie nieznany.

Żyłem w ciekawych czasach, przed czym przestrzegał Lejzorek Rojtszwaniec. O najgorszych latach, o latach wojny i okupacji przez blisko pół wieku starałem się zapomnieć. Studiowałem, zostałem chemikiem i w chemii udało mi się zbadać i wyjaśnić kilka zagadek, co przyniosło mi dużą satysfakcję z własnej pracy. Poznałem wielu wybitnych ludzi nauki. Miałem grono serdecznych przyjaciół. Osiągnąłem wszystko, czego człowiek nauki może sobie w Polsce wymarzyć — tytuły, nagrody, medale. Nie zaszkodził mi nawet dość powszechny antysemityzm, którego nieomal nie odczuwałem. W postępowaniu starałem się być uczciwy, w wypowiedziach — szczery; nieraz mi to utrudniało życie. Ożeniłem się bardzo szczęśliwie — i minęło już półwiecze naszego małżeństwa. Mamy córkę i syna, z których jesteśmy dumni, troje wnuków, w których pokładamy nadzieje. Żyję niespodziewanie długo i dopiero teraz, po pełnym aktywności życiu, powracam pamięcią do przeszłości. Nadszedł czas refleksji. (Zbigniew Ryszard Grabowski)

Kreśląc topografię getta na siatce dzisiejszych ulic Warszawy – zapraszamy do poszukiwania jego nielicznych śladów w tkance współczesnej metropolii, do zatrzymania się w punktach, które były świadkami dramatycznych wydarzeń sprzed 75 lat. Bardzo często miejsca mijane codziennie kryją w sobie nieznane gettowe historie. Zachęcamy do ich odkrycia.

W eseju pisanym pod koniec 1943 r. Emanuel Ringelblum wspominał: „Od razu w pierwszych miesiącach po podjęciu przeze mnie pracy w »Oneg Szabat« przyciągnąłem kilku ludzi do współpracy, ale nie było z tego wielkiego pożytku. Dopiero w osobie młodego historyka, rabina Szymona Huberbanda, »Oneg Szabat« pozyskał jednego ze swych najlepszych współpracowników?. Huberband stracił swoją najbliższą rodzinę już w czwartym dniu wojny. Potem dokumentował wszelkie tragedie, wszelkie rodzaje śmierci, jakie na okupowanych ziemiach polskich spotkały Żydów tylko za to, że nimi byli. Skrupulatnie opisywał proces niszczenia wielowiekowego dorobku gmin żydowskich w niemal sześćdziesięciu miejscowościach pozawarszawskich. Zginął w Treblince w lecie 1942 r. W pośmiertnym wspomnieniu napisał o nim Menachem Kon: „Będąc wielkim uczonym w Torze, biegłym w kodeksach prawnych i komentarzach rabinicznych, człowiekiem ściśle przestrzegającym praw religijnych, żarliwym chasydem o gorącym sercu, używał przy tym trzeźwego rozumu?.