Rudowłosa

W kulturze współczesnej, wielokrotnie – mimo upłynięcia wielu setek, a nawet tysięcy lat – napotkać można nawiązania do nieśmiertelnych motywów, czy też dramatów powstałych chociażby w Starożytności. Tworzą one podwaliny dla twórców, stale swą aktualnością oraz prawdziwością inspirując jednostki utalentowane. Wciąż w micie o Orfeuszu i Eurydyce, dostrzegamy potęgę miłości oraz archetyp artysty, przypowieść o Synu marnotrawnym ukazuje wiernym, paraboliczny sens miłosierdzia bożego, natomiast dramat Sofoklesa stawia człowieka w tragicznej, kierowanej przez przeznaczenie pozycji, wdając się w dyskusję – nawet z twórcami współczesnymi – o istocie sił kierujących ludzkim życiem. Orhan Pamuk ustanowił dramat Sofoklesa za fundament swej powieści, czyniąc z niego swego rodzaju przekleństwo ciążące nad postacią Cema, czyli głównego bohatera historii, wraz z którym czytelnik próbuje odnaleźć odpowiedzi na następujące pytania: czy starożytne historie ożywają czasem w rzeczywistości?, co kryje dno studni?, czy winę da się wyprzeć ze świadomości sprawcy?, kim jest dla syna ojciec?

Lato 1986, Stambuł. Ojciec Cema trafia do więzienia. Siedemnastoletni chłopak, próbując pomóc matce finansowo, zatrudnia się jako pomocnik studniarza, cenionego mistrza Machmuta. Podczas upalnych dni, pomaga mężczyźnie w wycieńczającej, nie mającej końca ani nadziei pracy, wieczorami natomiast chadzając do pobliskiego miasteczka, bądź słuchając intrygujących, pochodzących z opowieści biblijnych, historii studniarza. Między obojgiem rodzi się nić, przypominająca tę łączącą ojca i syna. Wiele w życiu Cema zmienia jednak pewne rudowłosa aktorka, która wraz z wędrowną trupą pojawia się w miasteczku, w którym wraz z mistrzem mozolnie pracują. Gorąca miłość, zbrodnia, wina, spełniający się w rzeczywistości starożytny dramat. Czy przeznaczenie dosięgnie bohatera?

Orhan Pamuk toczy na kartach swej powieści inteligentną, czytelniczą rozgrywkę, za jej podwaliny biorąc sobie opowieści zarówno biblijne, perskie, jak i greckie. Główne skrzypce gra jednak – dosłownie i w przenośni – edypowski dramat, naznaczając na zawsze życie Cema, który nieświadomie, nieomal od pierwszych kart powieści dąży ku miejscu przeznaczenia; miejscu, w którym wszystko się zaczęło – studni na wzgórze miasteczka, leżącego tuż pod Stambułem. Dzieło autorka przesiąkniętego jest erudycją, nie wynikającą z tematyki powieści, lecz kunsztu autora oraz jego zdolności do ukrywania metaforycznych znaczeń, ukrywanych nawet na samym dnie studni.

Mimo, iż pozycja ta nie do końca spełniła moje oczekiwania, względem powieści z tego gatunku, jej lekturę nie uważam za stratę czasu. Wręcz przeciwnie – atmosfera skrywająca się między kartami, a coraz silniej otaczająca czytelnika, uwalnia się wraz z każdym pokonywanym rozdziałem. Odbiorca jest osaczony, zarówno przez niekiedy tragiczne wydarzenia występujące w powieści oraz wiedzę na temat losu głównego bohatera, ponieważ – nie oszukujmy się – jest on znany czytelnikowi wraz z pojawieniem się pierwszej wzmianki o Edypie. Jednak nadchodząca, skrywana na dnie studni prawda, jest ciężka; czytelnik mimo domysłów (zna bowiem schemat, nie interpretację Pamuka), z coraz większym trudem pokonuje kolejne strony, czekając na nieuniknione oraz wyżłobione przez autora schody, prowadzące do zakończenia owej misternie zbudowanej historii.

Czytając Rudowłosą przez moje myśli przewijały się najczęściej dwa, naprzemiennie używane słowa – bajarz oraz gawędziarz. Było to moje pierwsze spotkanie z tym wszech obecnie wychwalanym pisarzem, więc już od pierwszych rozdziałów, rzucił mi się w oczy specyficzny styl narracji, postrzegający odbiorcę jako partnera w rozmowie, słuchacza niezwykłej, niemogącej dłużej pozostać w ukryciu historii. Autor poniekąd gawędzi z czytelnikiem, co jakiś czas zwracając się do niego wprost, przez co wrażenie osoby siedzącej tuż obok nas i opowiadającej nam swoją historię, wzmacnia się. Dzięki temu zabiegowi przez książkę wręcz się płynie. Sam styl autora jest niejednoznaczny. Płynącą z niego erudycja, kunszt oraz doświadczenie widać od razu, jednak nie jest to również sposób pisania ciężki, czy też zmuszający czytelnika do większego, intelektualnego wysiłku.

Historia Cema to nie tylko opowieść dojrzewającego chłopca, a następnie mężczyzny, dochodzącego do prawdy, która powinna pozostać na dnie studni, lecz również obraz podzielonego społeczeństwa tureckiego, skrajnych poglądów tam upowszechnionych. To wspaniały, lecz również i zatrważający obraz wypierającej tradycje nowoczesności, mechanizmu cechującego prawidła współczesności; chociażby rozrastających się w okamgnieniu miast oraz zmian obyczajowości. To opowieść o odkrywaniu męskości, o zbrodni i jej konsekwencjach. O winie oraz o dyspucie nad możliwością jej wyparcia. Jednak główną motywacją większości bohaterów i pierwszoplanowym elementem powieści jest relacja między ojcami oraz synami. Rozważania głównie skupione na jej istocie oraz nad konsekwencjami jej braku. Bo każdy chłopiec ostatecznie, według Pamuka poszukuje w kimś ojca.

Wciągająca lektura, dla wielbicieli literatury pięknej. Sama mam nadzieję sięgnąć w niedalekiej przyszłości po inne dzieła pana Pamuka, gdyż słyszałam, że istnieją pozycje znacznie przewyższające kunsztem Rudowłosą. Na pewno nie jest to powieść dla pasjonatów naszpikowanych akcją książek. Powieść Orhana Pamuka bowiem to powolna, tragiczna oraz piękna zarazem podróż, podczas której śledzimy dekady z życia głównego bohatera. Nie wybitna, acz bardzo dobra. Nie zachwycająca, ale na pewno pozostawi ślad, swego rodzaju rysę, która nie pozwoli o historii Cema zapomnieć. Co również ważne, to fakt naszpikowana przez autora, książki licznymi kulturowymi odniesieniami. To istne przenikanie się świata rzeczywistego oraz motywów znanych ludzkości od wieków.

Sami bohaterowie książki są wyraziście wykreowani i mimo, iż nie zapałałam do żadnego z nich sympatią, czy też nie odczułam przywiązania, z niecierpliwością przerzucałam kolejne strony, pragnąć poznać ich nie do końca odgórnie, przez dramat Sofokolesa narzucone role. Czasem, podczas lektury, kwestionowałam poczynania bohaterów, ich moralność. Rozumiałam, lecz nie popierałam motywacji nimi rządzących. Przez książkę przewija się wielokrotnie motyw zbrodni i winy. Tego, jak bardzo przeszłość potrafi człowieka dręczyć, jak nie wybacza i nie pozwala odejść w spokoju. Tego, jak destrukcyjną moc może mieć prawda, lecz również jak bardzo potrafi oczyścić.

Mogę Wam polecić tę pozycję, choć nie jest to najlepsza propozycja z gatunku, jaką dane mi było czytać w moim dotychczasowym, czytelniczym życiu. Warta jednak uwagi, wieczoru bądź dwóch. Inteligentna gra autora z czytelnikiem dowodzi jego wielokrotnie nagradzanego zresztą kunsztu. Intrygująca, tragiczna, refleksyjna. Lektura zdecydowanie nie dla każdego. Jednak zachęcam miłośników gatunku do pozwolenia by autor powoli i misternie opowiedział Wam historię Cema, mistrza Mahmuta oraz Rudowłosej uwodzicielki.

Niewielu znajdziemy znanych i cenionych na świecie tureckich pisarzy. A jeśli tę listę zawęzić do tureckich laureatów Literackiej Nagrody Nobla, zbiór będzie wynosił jedną osobę. Mowa o autorze m. in. Śniegu, Nazywam się Czerwień czy Białego zamku, który w 2006 roku został uhonorowany najbardziej prestiżowym wyróżnieniem w literackim świecie. Pisarz ten jest także oficerem Orderu Narodowego Legii Honorowej. Wychował się w zamożnej rodzinie tureckich intelektualistów; studiował architekturę oraz dziennikarstwo, chociaż w żadnym z tych zawodów nie pracował. Od kiedy skończył 23 lata, zajmował się tylko pisaniem. Przez wielu jest uznawany za komentatora społeczeństwa, ale sam nie uważa, by specjalnie skupiał się na polityce i przemianach społecznych. Słynie z nieortodoksyjnego podejścia do religii; opowiada się za integracją Turcji z Zachodem i jako pierwszy muzułmański pisarz potępił fatwę nałożoną przez Ajatollaha Chomeiniego na Salmana Rushdiego. Orhan Pamuk urodził się w Stambule i właśnie w tym mieście i w jego dawnych okolicach pisarz umieścił akcję swej najnowszej powieści zatytułowanej Rudowłosa.

Głównym bohaterem opowieści oraz jej narratorem jest Cem Çelik, chłopak pochodzący z inteligenckiej stambulskiej rodziny. Książka rozpoczyna się w połowie lat osiemdziesiątych XX wieku, kiedy to kilkunastoletni Cem decyduje się podjąć podczas wakacji pracę w roli pomocnika mistrza studniarza Mahmuta. Jak się okazuje, kilka tygodni spędzonych w podstambulskiej miejscowości Öngören wpłyną na całe przyszłe życie Cema. Chłopak dorastający bez obecności ojca, który przebywał w więzieniu jako więzień polityczny, a później musiał ukrywać się przed władzami, dostrzega w mistrzu Mahmucie silny męski wzorzec. Studniarz staje się dla młodzieńca, „panicza” z inteligenckiego domu, nie tylko pracodawcą, ale po trosze nauczycielem i ojcem. Przebywając w miasteczku, Cem przeżywa pierwszą wielką namiętność, zakochując się w dwukrotnie od siebie starszej kobiecie o pięknych rudych włosach. Wszystko zostaje jednak nagle i brutalnie przerwane, a chłopak wraca w pośpiechu do Stambułu i kontynuuje naukę.

Rudowłosa została podzielona przez Pamuka na dwie części. W pierwszej poznajemy historię z młodości głównego bohatera. Część druga natomiast opowiada o jego dalszych losach i przemyśleniach, dotyczących tamtych paru tygodni. Praca przy budowie studni, więź z mistrzem Mahmutem i silne uczucie do Rudowłosej naznaczyły całe późniejsze życie Cema. Mężczyzna, który odniósł sukces zawodowy i trwa w udanym związku, obsesyjnie wraca do dawnych wydarzeń, rozmyślając nad ich znaczeniem. Pamuk w swej powieści odwołuje się do motywów z tragedii antycznej i starodawnych podań i eposów Wschodu, łącząc te dwie tradycje i konfrontując je ze sobą. Całość historii została misternie wykuta, prowadząc czytelnika powoli, metr po metrze w głąb, aż do samego źródła; przypomina to budowanie studni, mozolne i niełatwe zadanie, które jednocześnie przynosi wiele satysfakcji i wielką nagrodę w przypadku odnalezienia wody. Mistrz Mahmut powtarzał ciągle Cemowi, by ten zaufał swemu mistrzowi i pracował. Tak samo czytelnik powinien zaufać pisarzowi i czytać, by dotrwać do końca opowieści.

Powieść Pamuka przypomina mi książki w starym stylu, pozbawione efektownych zwrotów akcji i akrobacji językowych. Akcja rozwija się w Rudowłosej niespiesznie, a język pozostaje dostojny i piękny, a mimo to nie wydaje się sztuczny. Turecki noblista po mistrzowsku buduje napięcie, dając odbiorcy czas na oddech i rozmyślania. Dodatkowo w tle można dojrzeć zmiany, jakie zaszły na przestrzeni lat w Stambule, mieście na granicy Wschodu i Zachodu, które rozrosło się do niebotycznych rozmiarów, pochłaniając dawne prowincje. Czytanie prozy Pamuka jest erudycyjną przygodą, dzięki której możemy zajrzeć w głąb siebie. Polecam wszystkim bardzo gorąco lekturę Rudowłosej, nie powinniście się czuć zawiedzeni.

PRZEDPREMIEROWA RECENZJA powieści „Rudowłosa” Orhana Pamuka – książka ukaże się 17. sierpnia 2017 r. nakładem Wydawnictwa Literackiego

Na nową powieść Orhana Pamuka czekałam z niecierpliwością. Lektura „Rudowłosej” okazała się ucztą duchową na najwyższym poziomie. I tylko o jedno mam żal do autora – 313 stron to zdecydowanie za mało!

Akcja zaczyna się w latach 80. minionego stulecia i obejmuje kolejne trzy dekady.
Niedaleko Stambułu kilkunastoletni Cem marzy o karierze pisarza. Postanawia zapracować na studia, pomagając przy kopaniu studni. Pracuje ze starym człowiekiem, zwanym Mistrzem, który zna wiele interesujących historii. Opowiadanie ich urozmaica bohaterom czas i prowokuje do długich rozmów, które z czasem zamieniają się w dyskusje.
Gdy młodzieniec przywołuje mit o Edypie, do spokojnej dotąd atmosfery wkrada się niepokój. Potęguje go poznanie pięknej aktorki o rudych włosach. Jej postać sprawia, że chłopak nie potrafi na niczym się skupić, przez co staje się sprawcą tragedii.
Dramatyczne wydarzenia, do jakich doprowadza, ścigają go przez kolejne trzydzieści lat, by ostatecznie doprowadzić do niezwykle zaskakującego finału.

To w wielkim skrócie akcja powieści. Jej treść można interpretować na różnych poziomach.
Na pewno jest to pełna emocji opowieść o wielkiej miłości i namiętności, pełnej tajemnic, niedopowiedzeń i niespodzianek.

To również historia relacji między uczniem i mistrzem, synem i ojcem. W kontekście opowieści o Edypie kwestia ta nabiera nowych znaczeń, przewija się przez całą powieść, wciąż ukazując mit w różnym świetle.
Tragedia Sofoklesa pełni tu również rolę kulturotwórczą – bohater porównuje jej treść z innymi utworami o podobnej tematyce, przywołując przede wszystkim ważną dla Turków „Księgę królewską”, w której losy ojca i syna zostają odwrócone.

Narrator wiele razy podkreśla, że dawne opowieści, legendy i mity wciąż żyją w zbiorowej pamięci, lecz nabierają nowych, współczesnych znaczeń, jakby nakładały na siebie kostium dostosowany do danej epoki.
W tradycji Orientu sztuka opowiadania pełni szczególną funkcję, która w „Rudowłosej” jest wyeksponowana i nobilitowana w różnych sytuacjach. Odgrywa ona również bardzo ważną rolę w zakończeniu powieści, każąc czytelnikowi spojrzeć na jej treść z zupełnie innej perspektywy.

Tak jak w większości powieści Pamuka, do głosu dochodzą tu relacje między Wschodem i Zachodem. Autor nie skupia się jednak jedynie na kontrastach, różnicach kulturowych i religijnych, pokazuje także wzajemne inspiracje i uniwersalne problemy, które na przykład pojawiają się w literaturze oraz pradawnych opowieściach.

Bardzo oryginalnie ukazana została w powieści metafora studni. Bohaterowie kopiąc ją, dosłownie schodzą coraz niżej, pod ziemię, jednak im głębiej muszą się zapuszczać, tym bardziej zacieśniają się więzi między nimi. Im ciemniej robi się na dole, tym bardziej komplikują się myśli dojrzewającego Cema, a jednocześnie dowiaduje się on coraz więcej o świecie i rządzących nim prawach.

Niebagatelną rolę odgrywa tu także związany ze studnią motyw poszukiwania - mistrz i jego uczeń szukają nie tylko wody, ale i odpowiedzi na nurtujące ich pytania.

Tak jak wspomniałam, powieść można odczytywać na różnych poziomach i w różnych kontekstach. Jest ona tak bogata i daje tak wiele do myślenia, że każdy ma szansę znaleźć w niej coś dla siebie.
Każdy wrażliwy czytelnik na pewno doceni też piękno i bogactwo języka, którym Pamuk posługuje się w mistrzowski sposób.
BEATA IGIELSKA