Ikonoklazm i ikonofilia

Monografia „IKONOKLAZM I IKONOFILIA. MIĘDZY HISTORIA A WSPÓŁCZESNOŚCIĄ” jest czwartym tomem serii wydawniczej „LITERATURA I SZTUKA”. Tematem są historyczne i współczesne przejawy sporów (i wątków) ikonoklastycznych, stanowiących ważne pole dyskusji nad statusem obrazu malarskiego, fotografii, rzeźby ustawionej w przestrzeni sakralnej i publicznej, wreszcie interesujących literaturoznawców przedstawień poetyckich i prozatorskich. Jak przekonywał swego czasu Boris Uspienski znane wystąpienia ikonoklastów z VIII i IX w. miały w wiekach późniejszych, aż po czasy nam współczesne naśladowców i kontynuatorów. „Warto – pisał – przypomnieć albigensów w średniowiecznej Francji, zwolenników wyznania mojżeszowego w Rosji XV wieku, wreszcie protestantów”. Warto także zastanowić się nad uderzającą obecnością wątków ikonoklastycznych we współczesnych dyskursach kultury, choćby w dyskursie holokaustowym, a z drugiej strony pytać o powody i konteksty współczesnego renesansu tęsknoty za „prawdziwym obrazem”. To ostatnie pragnienie poświadczają w dzisiejszym świecie zjawiska tak zdawałoby się skrajnie odmienne, jak obecna w popkulturze moda na tatuaż, wciąż obecna w życiu konfesyjnym otwartość na pojawiające się w otoczeniu człowieka, na szybach i na chustach, boskie oblicza, a także nasilone dążenie do odnalezienia stosownej materii nowoczesnych „veraikonów” ludzkiego cierpienia, odnajdywane czasem w fotografiach, czasem w ambalażach, a czasem w śladach i w wydzielinach ludzkiego ciała. Warto, wreszcie, pytać o status obrazu w kulturze multimedialnej, w sytuacji w której, jak pisał Baudrillard w Spisku sztuki – „nowoczesny ikonoklazm nie polega już […] na niszczeniu obrazów, lecz na ich fabrykowaniu, mnożeniu obrazów, w których nie ma już nic do zobaczenia”. To tylko niektóre, wymienione tu wyimkowo przykłady zjawisk opisywanych językiem ikonoklastycznych sporów, w których centrum nieodmiennie staje kwestia statusu obrazu. Literatura odnotowuje je i opisuje w tematyzowanych projektach poetologicznych, ale przede wszystkim – co staje się przedmiotem przedstawionych w tomie rozważań – wykorzystuje, konstruując tak a nie inaczej, w takim a nie innym celu, z taką a nie inną semiotyczną intencją obrazy poetyckie. Przywołuje w tym celu niekiedy wątki ekfrastyczne, czasem posługując się cytatami struktur, często tworzy własne ekwiwalenty malarskich „teorii widzenia”. Ikonoklazm i związaną z nim a rebours ikonofilię cechuje swoista powtarzalność, ale też odmienność ujęć i kontekstów teologicznych, estetycznych, społeczno-kulturowych i antropologicznych, w jakich walka z obrazem lub jego obrona zostają podjęte i wykorzystane tak w sztuce, jak i w literaturze. Spojrzenie z tej perspektywy na różnorakie intersemiotyczne teksty kultury, próba odczytania zawartej w nich imlicite i eksplicite refleksji nad „sposobem istnienia obrazu ”, wysiłek rekonstrukcji fundujących ją kontekstów teologiczno-metafizycznych i opisu poznawczych i performatywnych funkcji przedstawień literackich i malarskich wydaje się prowadzić do opisu ważkiego wyimka współczesnej kultury, przemawiającej jakże często językiem dawnych sporów.