Myśli o dawnej Polsce

Próba odczytania charakteru i polityki państwa polskiego w pierwszych stuleciach istnienia. 'Myśli o dawnej Polsce' (1960), które sam autor określił jako 'posłowie do ‘Polski Piastów’, a jednocześnie przedsłowie do ‘Polski Jagiellonów’, są niejako dopełnieniem jego eseistycznej syntezy polskiej historii, próbą odczytania charakteru i polityki państwa polskiego w pierwszych stuleciach istnienia. 'Autor drąży coraz głębiej w gąszcz faktów – pisał Antoni Gołubiew w 'Tygodniku Powszechnym' 1961 – stara się je odczytać i zinterpretować, by dotrzeć do rzeczywistego obrazu, do tego, co było i jak było'. Część pierwsza nosząca tytuł 'Podglebie' to wnikliwe rozważania na temat genezy i rozwoju narodowości i narodu, granic i kierunków działania politycznego Polski piastowskiej, zarysowanie procesu, który doprowadził do utworzenia się nad Odrą, Wisłą i Wartą jednolitego, choć zróżnicowanego wewnętrznie państwa. Część druga – 'Zmiana kursu' – to prowadzony z pasją dyskurs 'na temat tzw. idei jagiellońskiej, która wywróciła środkowoeuropejski bieg rzeczy polskich i nadała im inny kierunek' (Aleksander Gieysztor, 'Nowe Książki' 1961). 'Niefortunna zmiana kursu polityki polskiej – pisze Jasienica – nie polegała na podjęciu wielkiej ekspansji wschodniej... Istota zła polegała na rozbracie z dawna wyrobionymi tradycjami polityki piastowskiej... Po wielu wahaniach... powołano do życia strukturę wyższego, wielonarodowego typu. Powstało państwo wprawdzie jednolite, mające wspólnego króla, sejm i politykę, ale dwa języki urzędowe i dwie odrębne administracje... Do unii Polska była zwykłym, normalnym państwem europejskim. Po unii stanęła wobec zagadnień, o których nikomu się nie śniło. Twierdzenie, że już dzisiaj cały glob nauczył się podobne do naszych, pounijnych, problemy łatwo rozwiązywać, grzeszyłoby pewnie nadmiarem optymizmu'. Paweł Jasienica, właśc. Leon Lech Beynar (1909–1970) Odznaczony pośmiertnie w 2007 roku Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski – historyk, eseista, publicysta; autor słynnej syntezy dziejów Polski przedrozbiorowej ('Polska Piastów', 'Polska Jagiellonów', 'Rzeczpospolita Obojga Narodów'). Uczestnik kampanii wrześniowej, oficer Armii Krajowej; po wojnie represjonowany. Od 1959 roku wiceprezes ZLP; ostatni prezes Klubu Krzywego Koła (1962). W 1964 jako jeden z 34 intelektualistów podpisał protest przeciwko polityce kulturalnej władz PRL. Od 1966 wiceprezes polskiego PEN Clubu. W 1968 wystąpił w obronie represjonowanych studentów, co spowodowało zakaz publikacji jego prac.